Islom dinining qisqa tarixi

Yigirmanchi asrdagi ayrim hujjat ve xotiranomalarning guvohlik berishiga ko'ra, Abdurauf Fitrat Istambuldan qaytgach (1914), usüli jadida ve medreseler tashkil etib, uning o'zi bu ilmgohlarda turkiy va forsiy adabiyotlar qıtilo qıtilo tarixi, is
Muxtasar Islom tarixi ana shu ilmgohlar talabalari uchun qo'llanma tarzida yozilgan edi.
Uslubning soddaligidan ve nahviy (stilistik) qurilish cihatidan bu qo'llanma Fitrat ma'ruzalariing matni ekani jambon ayondir. Asardaga voqea, anglash mumkinki, bu manba asarning to'la matni emas. Shunday ekan, uning lavomi bo‘lishi tabiiy. Biroq manba saqlanayotgap mahkama xodimlarining qaydlariga ko'ra, tugal nusxasi shudir asar.
Tarjimaga 1915 (hicri 1333) Gazarov matbaasida pirzola etilgan, Imperatorskiy istoricheskiy Moskovskiy müze (Moskva imperatorlik tarix muzeyi) da XY 28411 raqami bilan saqlanayotgan nashr asos qilib olindi. Ayni davrda Fitrat bilan barobar Mahmudxo‘ja Behbudiy (1914), Shokir Sulaymon (1918) kabi aliblar ham Qisqa Islom tarixi tuzganlari manbalarla qayl etilgan. Biroq Fitratning asari voqealarning aniq, jonli ifodasi, millatparvarlik ruhi tasvir qatiga singlirilgani va xolis yozilgani bilan ularlan farqlanadn (diniy islohlarni qo'llashda dabdabali usulü ve sun'iy iltifot sezil).
Hozirda kitobxonlar orasida tarqalgan Alixonto'ra Shokirxo'ja o'g'li Sog'uniyning Tarixi Muhammadiya kitobidan ve Bilkiz Aladdinning Muhammed tarixi va boshqa shu xildagi asarlar bilan chog'ishtirilganda Fitratdagi chuqur profesyonelizmni anglash. Islom tarixini Ovrupo nazaridan kuzatgan olim va adiblar — O.G.Bol'shakovning Xalifalik tarixi, L.I.Klimovichning Kuran hakida kitob, V.Panova va Yu.Vaxtinning Muhammad hayotini e'tiqod ve ixlos jihatidan Fitrat asaritirishol
Hamidulla Boltaboev, doktorları filologiya fanları. profesör.