Islom dinining qisqa tarixi

Yigirmanchi asrdagi ayrim hujjat va xotiranomalarning guvohlik berishiga ko‘ra, Abdurauf Fitrat Istambuldan qaytgach (1914), usuli jadida va madrasalar tashkil etib, uning o‘zi bu ilmgohlarda turkiy va forsiy adabiyotlar ‘qigan tillislomshunoslik va.
Muxtasar Islom tarixi ana shu ilmgohlar talabalari uchun qo‘llanma tarzida yozilgan edi。
Uslubning soddaligidan va nahviy (stilistik) qurilish jihatidan bu qo'llanma Fitrat ma'ruzalarining matni ekani ham ayondir。 Asardaga voqea tasvirining notugalligidan anglash mumkinki, bu manba asarning to'la matni emas。 Shunday ekan, uning lavomi bo‘lishi tabiiy. Biroq manba saqlanayotgap mahkama xodimlarining qaydlariga ko‘ra, asarning tugal nusxasi shudir。
Tarjimaga 1915 (hijriy 1333) Gazarov matbaasida Chop etilgan, Imperatorskiy istoricheskiy Moskovskiy muzey (Moskva imperatorlik tarix muzeyi) da XY 28411 raqami bilan saqlanayotgan nashr asos qilib olindi。 Ayni davrda Fitrat bilan barobar Mahmudxo'ja Behbudiy (1914), Shokir Sulaymon (1918) kabi aliblar ham Qisqa Islom tarixi tuzganlari manbalarla qayl etilgan。 Biroq Fitratning asari voqealarning aniq, jonli ifodasi, millatparvarlik ruhi tasvir qatiga singlirilgani va xolis yozilgani bilan ularlan farqlanadn (diniy islohlarni qo‘lashda dabdabali usul va sun’iy iltifot sezilmaydi)。
Hozirda kitobxonlar orasida tarqalgan Alixonto‘ra Shokirxo‘ja o‘g‘li Sog‘uniyning Tarixi Muhammadiya kitobidan va Bilkiz Aladdinning Muhammad tarixi va boshqa shu xildagi asarlar bilan chog‘ishtirilganda Fitratdagi chuqur professionalizmni anglash qiyin emas。 Islom tarixini Ovrupo nazaridan kuzatgan olim va adiblar — O.G.Bol'shakovning Xalifalik tarixi, L.I.Klimovichning Qur'on haqida kitob, V.Panova va Yu.Vaxtinning Muhammad hayotini e'tiqod va ixlos jihatidan Fitrat asariga chog'ishtirishga hojat qolmay。
Hamidulla Boltaboev，filologiya fanlari doktori。教授。