BHAKTACHINTAMANI (ભક્તચિંતામણિ)

       શ્રીહરિએ પ્રાગટયથી અંતર્ધાન સુધી અનંત લીલા ચરિત્રો કર્યા. આ લીલાચરિત્રોનુ પઠન, પાઠન, ચિંતન, મનન એ મોક્ષનો રાજપથ છે. શ્રીહરિના આ લીલાચરિત્રોને તેમના સમકાલિન નંદસંતો અને પછીથી થયેલ દાસપંક્તિના સંતોએ વાર્તા-ગદ્યમાં તથા કીર્તનો-પદ્યના રૂપમાં અનેક ગ્રંથોમાં વર્ણવ્યા છે. તેમાં 'ભક્તચિંતામણી' ગ્રંથ શિરમોર છે.

       સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના પ્રમાણભૂત અને પાયાના કહી શકાય તેવા વચનામૃત, શિક્ષાપત્રી, સત્સંગીજીવન વગેરે ગ્રંથો પૈકીનો આ એક ગ્રંથ છે. આ - 'ભક્તચિંતામણી' ગ્રંથના રચયિતા વૈરાગ્ય મૂર્તિ સદ્ગુરુ નિષ્કુળાનંદ સ્વામી છે. આ ગ્રંથના વર્ણ્ય વિષયો પ્રકરણોને 'પ્રકરણ' એવા નામે વહેંચવામાં આવ્યો છે. આ ગ્રંથમાં કુલ ૧૬૪ પ્રકરણો છે.

       આ ગ્રંથમાં શ્રીહરિના પ્રાગટયના હેતુપૂર્વક પ્રાગટયથી અંતર્ધાન સુધીના લીલાચરિત્રો સંક્ષિપ્તમાં વર્ણવ્યા છે. આ ગ્રંથની વિશેષતા એ છે કે તેમાં શ્રીહરિએ પ્રગટ કરેલ ઐશ્વર્ય પ્રતાપ અને ભકતોને પુરેલા પરચાના પ્રસંગોનુ આંખે દેખ્યા અહેવાલ જેવું તાદૃશ, સંક્ષિપ્ત છતા સચોટ વર્ણન છે. એ દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથનુ ઐતિહાસિક મહત્વ ખૂબ વધી જાય છે.

       કોઇ પરિકલ્પના કે દાર્શનિક સિદ્ધાંતના આધારે નહીં, પણ નરી વાસ્તવિકતાને નજર સમક્ષ રાખીને આ ગ્રંથની રચના થયેલી છે.આ ગ્રંથમાં દેશદેશાંતરમાં રહેતા તત્કાલિક સત્સંગ સમાજના બાળ, યુવાન, વૃદ્ધ - સ્ત્રી પુરુષ અગ્રગણ્ય ભકતોની નામાવલી સાથે તે ભકતોની નિષ્ઠા, સમજણ, ભક્તિ, સત્સંગમાં યોગદાન, શ્રીહરિની સેવા વગેરે પણ ખૂબીપૂર્વક વર્ણવ્યા છે. તત્કાલિન સંતો ભકતોના ઐતિહાસિક નોંધપાત્ર કહી શકાય તેવા પ્રસંગોને પણ સ્વામીએ પોતાની આગવી શૈલીમાં પ્રસંગોચિત્ત આલેખ્યા છે.

       આ 'ભક્તચિંતામણી' ગ્રંથ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના બીજા ગ્રંથો કરતા વિશિષ્ટ પ્રકારનો છે એમ કહી શકાય. કારણકે આ ગ્રંથના રચયિતા સદ્ગુરુ નિષ્કુળાનંદ સ્વામીએ કોઇ શાળા, મહાશાળા કે સંગીતશાળાનુ શિક્ષણ લીધુ નહોતુ. પૂજ્ય સ્વામી સુથારીકામ, કડીયાકામ અને ખેતી કરતા કરતા જૈફ વયે (મોટી ઉમરે)સાધુ થયા હતા. તેમની પાસે કોઇ કાવ્યશક્તિ કે લેખનકળા નહોતી. સાધુ થયા પછી શ્રીહરિના લીલાચરિત્રો ગાવાની અદમ્ય ઇચ્છા અને શ્રીહરિની અપાર કૃપાપ્રસાદીરૂપે તેમનામાં કવિત્વ પ્રગટયુ હતુ.

       શાસ્ત્રોમાં 'મૂકં કરોતિ વાચાલમ્...' જે કહ્યુ છે તેનુ સ્વામી પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ છે. સ્વામીએ જે કાંઇ લખ્યુ છે તેમાં સ્વામિનારાયણ ભગવાનની અંતર્યામી પ્રેરણાંશક્તિની શબ્દે શબ્દે પ્રતીતિ થાય છે. અર્થાત્ આ ગ્રંથ કોઇ કવિના ભેજાની પેદાશ નહીં, પણ સ્વયં પરમાત્માની પ્રેરણાનુ પાવનકારી ઝરણું છે. તેથી જ તે શ્રોતા, વક્તાના અંતઃકરણના તારને ઝણઝણાવી જાય છે. સમગ્ર ગ્રંથમાં ક્યાંય આડંબર નથી. હિમાલયમાંથી વહેતી પાવનકારી ગંગાની જેમ ગ્રંથમાં શરુથી છેલ્લે સુધી કાવ્યપ્રવાહ અસ્ખલિત વહે છે.

       આ ગ્રંથ સોમેરી, ચોપાઇ, પૂર્વછાયો વગેરે છંદો - ગેય રાગરાગિણીમાં રચવામાં આવ્યો છે. વાચ્ય કરતા ગેય કથાનક સૌ કોઇના હૈયાના ઊંડાણ સુધી સ્પર્શી જાય છે. કાવ્યગાન આપણાં આંતરમનને જાગૃત કરે છે. સદ્ગુરુ નિષ્કુળાનંદ સ્વામીની પદ્ય શૈલી અતિસરળ અને ગેય છે. તેથી સત્સંગમાં અનેક સંતો - ભકતો દરરોજ આ ગ્રંથનુ ગાન કે શ્રવણ કરે છે. તેનાથી અંતરમાં અલૌકિક શાંતિનો અહેસાસ થાય છે.

       સદ્ગુરુ શાસ્ત્રી સ્વામી ધર્મપ્રસાદદાસજીએ સ્થાપેલી શ્રી સહજાનંદ ગુરુકુળ - ખાંભા સંસ્થા દ્વારા શિક્ષણસેવા, સમાજસેવા, દેવસેવા, સત્સંગસેવા, સાહિત્યસેવા વગેરેની ઉમદા સેવાકીય પ્રવૃત્તિઓ ચાલે છે.

       શ્રીજી મહારાજ, સંતો અને ભકતોનો રાજીપો મળે એવા શુભાશયથી પૂ. શાસ્ત્રી સ્વામી રાધારમણદાસજીએ પૂજ્ય ગુરુદેવના કૃપાપાત્ર પ.ભ.શ્રી ગોવિંદબાપા સાવલીયા (નિંગાળા) અને પ.ભ.શ્રી ગોવિંદબાપા સોરઠીયા (કુકાવાવ)ની પુણ્ય સ્મૃતિરુપે આ ગ્રંથનુ પ્રકાશન કરાવ્યુ છે.

       આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં મદદરુપ થનાર અમારા મંડળના સંતો પૂ. સ્વામી હરિદાસજી,કો.સ્વામી મહાપુરુષદાસજી તથા ભં.સ્વામી વિષ્ણુસ્વરુપદાસજી તથા નામી અનામી સૌનુ શ્રીજી મહારાજ રૃડુ કરે એ જ શ્રીચરણોમાં અભ્યર્થના.

લી. શાસ્ત્રી દેવવલ્લભદાસના જય સ્વામિનારાયણ